Kim są Aszkenazyjczycy?
Aszkenazyjczycy to odłam społeczności żydowskiej zamieszkującej Europę Środkową, Wschodnią i częściowo Zachodnią, związany z kulturą jidysz. Termin „Aszkenaz” odnosi się do średniowiecznych Niemiec. W XIX wieku około 80-90% Żydów na świecie stanowili Aszkenazyjczycy.
Pochodzenie i definicja
Aszkenazyjczycy wyodrębnili się jako odrębna grupa w wyniku izolacji geograficznej od Sefardyjczyków. Rozwinęli swoje własne tradycje religijne, w tym odmienny porządek modlitw – nusach aszkenazim. W XVIII wieku wśród Aszkenazyjczyków narodził się chasydyzm – ruch religijno-mistyczny, który wywarł znaczący wpływ na ich kulturę.
Geograficzne rozprzestrzenienie
W okresie rozkwitu w XIX wieku, główne skupiska Aszkenazyjczyków znajdowały się w Europie Środkowej i Wschodniej, szczególnie na terenach należących do Rzeczypospolitej. Po 1918 roku Polska stała się centrum kultury jidysz z ośrodkami w takich miastach jak Warszawa, Wilno czy Lwów. Obecnie największe społeczności Aszkenazyjczyków mieszkają w USA, Izraelu i Europie Zachodniej.
Historia Aszkenazyjczyków
Historia Aszkenazyjczyków w Polsce sięga średniowiecza. Pierwszy dokument chroniący prawa Żydów w Polsce został podpisany w 1264 roku przez księcia Bolesława Pobożnego. Kolejne przywileje nadał im król Kazimierz III Wielki, co przyczyniło się do rozwoju ich społeczności.
Średniowiecze i wczesna nowożytność
W średniowieczu Aszkenazyjczycy osiedlali się w miastach Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tworzyli własne gminy z autonomią prawno-sądową i religijną. W XVI wieku aż 80% Żydów na świecie mieszkało w Polsce.
- W Krakowie działał wybitny teolog żydowski Maharsza.
- W Grodnie wzniesiono okazałe synagogi z kamienia, świadczące o znaczeniu miejscowej gminy.
- Wilno zyskało miano „litewskiej Jerozolimy” ze względu na prężny ośrodek nauki.
Złoty wiek w Rzeczypospolitej
XVI i XVII wiek to okres świetności Aszkenazyjczyków w państwie polsko-litewskim. Cieszyli się tolerancją religijną, przywilejami handlowymi i samorządnością. Rozwinęła się bogata kultura, w tym piśmiennictwo w języku jidysz. Powstały liczne szkoły talmudyczne i ośrodki druku.
II wojna światowa i Holokaust
II wojna światowa przyniosła zagładę Aszkenazyjczyków w Europie. W wyniku Holokaustu zginęło około 90% populacji polskich Żydów, czyli blisko 3 miliony osób. Ocalali w większości wyemigrowali, co doprowadziło do upadku wielowiekowej kultury aszkenazyjskiej w Polsce i Europie Wschodniej.
Kultura Aszkenazyjczyków
Kultura Aszkenazyjczyków rozwinęła własną specyfikę w oderwaniu od Sefardyjczyków z Europy Południowej. Jej wyróżnikami był język jidysz, ruch chasydzki oraz oświeceniowa haskala.
Język jidysz
Jidysz był językiem codziennym i literackim Aszkenazyjczyków, szczególnie w Europie Wschodniej. Ten germański język z domieszką słownictwa hebrajskiego i słowiańskiego, zapisywany alfabetem hebrajskim, przeżywał swój rozkwit w XIX i na początku XX wieku. W jidysz powstawała bogata literatura, teatr i prasa.
Ruch chasydzki
Chasydyzm to nurt mistyczny, który pojawił się w XVIII wieku w Galicji i na Podolu. Charakteryzował się radosną pobożnością, przywiązaniem do cadyków i własnym stylem życia. Chasydzi tworzyli odrębne dwory skupione wokół charyzmatycznych przywódców duchowych. Ruch szybko rozprzestrzenił się wśród mas żydowskich, wprowadzając ożywienie religijne.
Haskala i oświecenie
Haskala to żydowski odpowiednik europejskiego oświecenia, zapoczątkowany w Niemczech w drugiej połowie XVIII wieku. Zwolenników haskali nazywano maskilami. Promowali oni integrację Żydów z kulturą europejską, edukację świecką i reformy religijne. Haskala wpłynęła na modernizację życia Aszkenazyjczyków, choć spotkała się też z opozycją środowisk ortodoksyjnych.
Dziedzictwo Aszkenazyjczyków
Dziedzictwo kulturowe Aszkenazyjczyków zachowało się mimo tragedii Holokaustu. Przetrwały dzieła literackie, tradycje religijne i instytucje społeczne. Współcześnie są kultywowane zarówno w Izraelu, jak i w diasporze.
Religijne tradycje i modlitwy
Aszkenazyjczycy wykształcili odrębny nusach, czyli porządek modlitw, zwany nusach aszkenazim. Obejmuje on charakterystyczne melodie, hymny religijne (pijutim) i zwyczaje liturgiczne. Tradycje te są pielęgnowane w synagogach aszkenazyjskich na całym świecie, podtrzymując tożsamość grupy.
| Tradycje i modlitwy | Opis |
|---|---|
| Nusach Aszkenazim | Porządek modlitw charakterystyczny dla Aszkenazyjczyków |
| Pijutim | Hymny religijne śpiewane podczas nabożeństw |
Organizacja społeczna – Kahał
Kahały były samorządnymi gminami żydowskimi o strukturze opartej na prawie niemieckim. Zarządzały życiem religijnym, oświatowym i socjalnym społeczności. Kahały posiadały własne sądy, szkolnictwo, instytucje charytatywne. Stanowiły podstawę organizacji i autonomii Żydów aszkenazyjskich w diasporze przez wiele wieków.
Współczesne skupiska Aszkenazyjczyków
Po II wojnie światowej nastąpiło przesunięcie geograficzne diaspory aszkenazyjskiej. Najwięcej Aszkenazyjczyków mieszka obecnie w USA i Izraelu. Mniejsze społeczności istnieją też w krajach Europy Zachodniej, Ameryki Łacińskiej i Australii.
Aszkenazyjczycy w USA
Stany Zjednoczone są domem dla kilku milionów Żydów, z czego zdecydowaną większość stanowią Aszkenazyjczycy. Przybywali oni do USA od XIX wieku, masowo zaś po 1880 roku i w okresie międzywojennym. Stworzyli prężne gminy w dużych miastach jak Nowy Jork, Chicago czy Los Angeles. Amerykańscy Aszkenazyjczycy wnieśli istotny wkład w rozwój kultury, nauki i biznesu.
Aszkenazyjczycy w Izraelu
Utworzenie państwa Izrael w 1948 roku otworzyło nowy rozdział w historii Aszkenazyjczyków. Wielu z nich, ocalałych z Holokaustu, osiedliło się w Izraelu współtworząc od podstaw jego społeczeństwo i instytucje. Aszkenazyjczycy stanowią dziś około połowy populacji kraju, obok Żydów sefardyjskich i mizrachijskich. W Izraelu dbają o zachowanie kulturowego dziedzictwa, mimo postępującej integracji grup żydowskich.
Aszkenazyjczycy w Polsce
Populacja Żydów w Polsce, w tym Aszkenazyjczyków, dramatycznie zmalała wskutek Holokaustu i powojennych emigracji. Dziś liczy ona zaledwie kilkanaście tysięcy osób. Mimo to w wielu miastach działają gminy żydowskie, kultywujące tradycje aszkenazyjskie. Od lat 90. XX wieku obserwujemy też renesans kultury jidysz i zainteresowanie historią Żydów. Odbywają się festiwale, konferencje i projekty edukacyjne przybliżające dziedzictwo Aszkenazyjczyków w Polsce.
